Sunday, June 21, 2020

ग्रहण, पुराण र परम्परा

***ग्रहण, पुराण र परम्परा***
२०७७ साल असार ७ गते आइतबार आज सूर्यग्रहण। सूर्य र पृथ्वी जोड्ने काल्पनिक सिधा रेखामा चन्द्रमा आएर सूर्यबाट आउने प्रकाशलाई छेक्दा पृथ्वीबाट सूर्यको केही भाग कालो (खण्डग्रास) वा सम्पूर्ण भाग कालो (खग्रास) देखिने अवस्थालाई सूर्यग्रहण भनिन्छ। नेपाल वा जापानबाट आज खण्डग्रास सूर्यग्रहण देखिन्छ भने भारत, चीन र अन्य देशका धेरै भूभागबाट खग्रास सूर्यग्रहण देखिँदैछ। खग्रास सूर्यग्रहणमा पनि सूर्यको वरिपरि चाँदीको घेरा जस्तै सेतो प्रकाश देखिन्छ जसलाई अंग्रेजीमा रिङ अफ फायर भनिन्छ। पृथ्वीबाट देखिने सूर्यको आकारभन्दा चन्द्रमाको आकार सानो भएको हुनाले चन्द्रमाले सूर्यलाई पूर्ण ढाक्न नसक्दा यस्तो चाँदीको घेरा देखिएको हो। यो त भयो सूर्यग्रहण लाग्ने वैज्ञानिक कारण जुन तेश्रो शताब्दीमा नै (सूर्यसिद्धान्त) खगोलशास्त्रमा प्रस्ट्याइएको छ। आज मलाई ग्रहणबारेमा पौराणिक ग्रन्थहरूमा उल्लेख गरिएका रमाइला प्रसङ्गहरूका बारेमा पनि जान्न र लेख्न मन लाग्यो।
ग्रहण लाग्ने कारणका बारेमा बुझ्न भागवत, विष्णुपुराणमा उल्लेख गरिएका सूर्य र चन्द्रका दुस्मन राहुका बारेमा चर्चा गरौं। विष्णुपुराणका अनुसार दैत्य गुरु शुक्राचार्यले भगवान शिवको कठिन तपस्या गरी संजीवनी मन्त्र प्राप्त गर्दछन्, जुन मन्त्रको प्रयोगबाट देवता र दैत्य बीचको युद्धमा मारिएका सबै दैत्यलाई पुनर्जीवित पार्न सक्ने शक्ति हुनाले दैत्यहरूलाई देवताले परास्त गर्न नसक्ने अवस्था आउँछ। यस्तो जटिल परिस्थितिमा देवतालाई शक्तिशाली बनाउनका लागि विष्णुले समुन्द्र मन्थन गरी अमृत निकालेर देवतालाई खुवाउने योजना बनाउँछन्। तर देवताले मात्र समुन्द्र मन्थन गर्न असमर्थ हुने हुनाले निकालिएको अमृत देवता र दैत्यले बराबरी बाँड्ने शर्तमा मन्दार पर्वतको मदानीमा वासुकी नागराजको नेती बनाइन्छ। विष्णु भगवान कूर्म अवतारमा समुन्द्रको फेदमा गई मन्दार पर्वतलाई डुब्नबाट बचाएर राखी स्वर्गका राजा इन्द्रको नेतृत्वमा देवताहरू र दैत्यराज वालिको नेतृत्वमा दानवहरूले वासुकी नागको दुई सुर (टाउकोतिरको भागमा दानवहरू र पुच्छरतिरको भागमा देवताहरू) मिलेर समुद्र मन्थन गर्छन्। अमृत निस्कनु भन्दा पहिले हलाहल नामक विष निस्कन्छ, जुन शिवजीले पिएर लोकलाई विषाक्त हुनबाट बचाउछन्। (शिवजीले विष सेवन गरी कण्ठमा राख्दा कण्ठको रंग नीलो हुन्छ, त्यसैले शिवजीलाई नीलकण्ठ पनि भनिन्छ।) समुन्द्र मन्थनबाट अमृत निस्कनु भन्दा पहिले सुरभि, कौस्तुभा, परिजात, लक्ष्मी, वारुणी र धन्वन्तरिको उत्पति हुन्छ। निस्केको अमृत देवतालाई नबाँडी दानवहरूले एकलौटी लिएर जान्छन्। दानवले लुटेको अमृत देवतालाई खुवाउनका लागि विष्णु भगवान एक सुन्दर स्त्री मोहिनीको रूपमा दानव सभामा पुगी देवताहरूलाई आमन्त्रण गर्न लगाएर अमृतको घडा बोकेर देवताहरू बसेको पंतिमा गएर पालैपालो सबै देवताहरूलाई अमृतपान गराउँछन्। स्वरभानु नामको दानव पनि देवताको भेषमा परिवर्तन भई देवतासँगै बसेर अमृतपान गर्न पुग्दछ। यो कुरा सूर्य र चन्द्रले चाल पाएर तुरुन्त विष्णुलाई बताउँछन्। विष्णुले सुदर्शन चक्रले स्वरभानुलाई मार्न शिर छेदन गर्दछन्। तर स्वरभानुले अमृत निलिसकेको हुनाले काटिएको शिर पनि राहुका रूपमा जीवित रहन्छ। त्यस दिनदेखि सूर्य र चन्द्रको जन्मजात दुस्मनका रूपमा राहु घुमिरहेको छ र बेला बखतमा सूर्य र चन्द्रलाई निल्ने अर्थात् ग्रास गर्ने प्रयत्न गर्दछ। पौराणिक शुक्तिअनुसार सूर्य र चन्द्र ग्रहण लाग्ने कारण यही राहु हो। राहुको हात र शरीर नभएको हुनाले त्यसैले सूर्य र चन्द्रलाई सधैँका लागि पूर्ण निल्न भने सक्दैन र ग्रहणहरू क्षणिक हुने गर्दछन् । आजको सूर्यग्रहण पनि न्यूनतम ३० सेकेन्डदेखि अधिकतम ३ घण्टा ४५ मिनेट लामो हुँदैछ।
अब चर्चा गरौं सूर्यग्रहणमा धर्मशास्त्रअनुसार पृथ्वीमा के हुन्छ र के के गर्नुपर्छ।
मनुस्मृति, ग्रहलाघव, निर्णय सिन्धु आदिमा सूर्यग्रहणका बेलामा मानवले गर्नुपर्ने कार्यका बारेमा उल्लेख गरिएको छ। सूर्यलाई मानव तथा मानवमैत्री जीवका सर्जक मानिन्छ। सूर्यग्रहणका बेला सूर्यकिरणबाट पृथ्वी वर्जित हुँदा पृथ्वीमा अनेकन् खराब तत्व तथा जीवाणुहरू फैलिने हुनाले यस बेलामा खाना पकाउनु, खानुलाई अशुभ मानिन्छ। सूर्यग्रहण शुरु हुनुभन्दा चार प्रहर (एक दिनमा आठ प्रहर हुन्छन्) पहिलेबाट अशुभ घडी शुरु हुन्छ। अशुभ घडी शुरु हुने बित्तिकै स्नान गरी, निराहार बसी, भजन, जप, तर्पण, होम तथा दानदक्षिणा गर्ने कार्यमा संलग्न हुनुपर्छ। ग्रहण समाप्त भएपछि राहुको अशुभ छायाबाट बिटुलिएको शरीर शुद्ध पार्न पुनः स्नान गर्नुपर्छ। घरका लुगाकपडा, अन्नपात तथा सरसामग्रीहरू शुद्ध पार्नका लागि तुलसी पानी छर्किने चलन छ। अर्को रमाइलो प्रसङ्ग पनि छ, ग्रहणका बेलामा खोलानाला, ताल, पोखरी, झरना, समुन्द्र सबैतिरका पानी गंगा नदीको पानी जत्तिकै पवित्र हुन्छ रे। त्यसैले जहाँका पानीमा नुहाउँदा पनि शरीर शुद्ध पार्न सकिन्छ। सूर्यग्रहण पश्चात् मानिसले मात्र होइन, मन्दिरमा देवताका मूर्तिहरूको पनि स्नान गराइन्छ। सूर्यग्रहणको बेलामा ब्याउन लागेको गाईको वरिपरि घुम्दा पृथ्वी वरिपरि परिक्रमा (अर्थात् प्रदक्षिणा) को पुण्य मिल्छ रे। ग्रहणको बेलामा पितृको तिथिश्राद्ध परेमा नियमित श्राद्ध नगरेर ग्रहणश्राद्ध गरिन्छ रे, जसमा ब्राह्मणलाई पक्वान्न भोजन गराउनको साटो काँचो अन्न तथा द्रव्य दान गरिन्छ।
हाम्रो राशी अनुसार ग्रहण हेर्दा शुभ वा अशुभ हुने कुरा पनि उल्लेख गरिएको छ। सूर्यग्रहणका दिन जन्मदिन पर्ने व्यक्तिले ग्रहण हेर्नु हुँदैन रे। आफ्नो जन्म राशीबाट तेश्रो, छैठौँ, दशौं तथा एघारौं राशी टाढाको राशीमा सूर्य भएको बेलामा लागेको ग्रहण सो व्यक्तिका लागि अत्यन्त शुभ मानिन्छ भने दोश्रो, पाचौं, सातौं तथा नवौं टाढाको राशीमा लागेको ग्रहण ठीकैको शुभ मानिन्छ। त्यस्तै गरि चारौं, आठौं तथा बाह्रौँ टाढाको राशीमा लागेको ग्रहण अशुभ हुने हुनाले नहेर्न भनिन्छ।
(स्पष्टीकरणः केटाकेटीदेखि गाउँघरमा देखेको, सुनेको चलनका बारेमा आज बुझ्न मन लागेर इन्टरनेटमा उपलब्ध रहेका धर्मशास्त्रसम्बन्धी कुराहरू पढ्दा थाहा पाएका हाम्रा पौराणिक कथनहरू यहाँ पोस्ट गरेको छु। पक्कैपनि यहाँ धेरै राम्रा कुरा छुटेका वा नमिलेका हुन सक्छन्। धर्मशास्त्रका विज्ञहरूबाट टिप्पणी पाएमा आभारी हुनेछु। फोटो: राहुले सूर्यदेवलाई ग्रास गर्दै, श्रोत: इन्टरनेट)

Friday, June 19, 2020

प्रभावकारी शिक्षण सिकाइका लागि सूचना तथा सञ्चार प्रविधिको अधिकतम प्रयोगका सम्बन्धमा नेपालको वर्तमान अवस्था, चुनौती तथा सम्भावनाका बारेमा लेख्ने मेरो सानो प्रयास।
सूचना तथा सञ्चार प्रविधिः प्रभावकारी शिक्षण विधि - सेतोपाटी डट कम्



Friday, June 5, 2020

छोरीको अनुभव

हाम्री कान्छी छोरीले नेपाल गएर बस्दा, पढ्दाको अनुभव संगालेर तयार पारेको लेख सेतोपाटीमा प्रकाशित भएछ। नेपाल र जापानको स्कूलमा पाएको फरक पनि लेखेको छ।
विदेश बस्ने मजस्ता केटाकेटीले कम्तिमा एक वर्ष नेपालमा पढ्नुस् https://www.setopati.com/keta-keti-kura/208211




Sunday, May 24, 2020

चाकरीमा होइन, अनुसन्धानमा खर्च गरौं

**चाकरीमा होइन, अनुसन्धानमा खर्च गरौं**
के नयाँ नक्साका बारेमा हाम्रो देशका टाउके नेताहरूको विमति छ? नत्र मन्त्री नै गएर ठूलो फ्रेम हालेको नक्सा टक्र्याउनु पर्ने आवश्यकता किन? नेपालभित्रका माननीयहरूको चाकरी गर्नु भन्दा नेपाल अवस्थित विदेशी राजदूतहरूका लागि एउटा कार्यक्रम आयोजना गरेर ठोस तथ्य, प्रमाणका आधारमा नेपालको दाबीलाई प्रस्ट्याउँदै नक्सा बाँड्दा राम्रो हुन्थ्यो होला। त्यसरी ठूलठूला नक्सा छाप्न तथा वितरण गर्न लागेको फजुल खर्चमा कटौती गरी बचेको रकमलाई बरु नेपालका सिमानाका बारेमा गहिरो अध्ययन अनुसन्धान गर्ने विश्वविद्यालयका प्राध्यापक तथा अनुसन्धानकर्तालाई सबलीकरण गर्ने काममा लगाउन सकिन्थ्यो। भारतसँगको वैचारिक बहसमा सशक्त प्रस्तुत हुन सक्ने खै हाम्रा प्राध्यापकहरू? संसारका अरू सबै देशहरूमा जस्तै नेपालमा पनि राष्ट्रिय गौरवका विवादित विषयहरूका बारेमा निरन्तर, विस्तृत अध्ययन अनुसन्धान गरेका राजनैतिक विचारधाराले पटक्कै प्रभावित नभएका स्वतन्त्र विज्ञ प्राध्यापकहरूको आवश्यकता तथा महत्त्व नेपालमा अझै नबुझ्नु भनेको नेपालको अदूरदर्शी राजनीतिले नेपालीका लागि थोपरेको अभिशाप हो।

Sunday, May 17, 2020

तथ्य प्रमाणमा आधारित सार्वजनिक नीतिको उदाहरण

**तथ्य प्रमाणमा आधारित सार्वजनिक नीतिको उदाहरण**
लकडाउन तथा संकटकाल कहिलेसम्म कायम राख्ने?
अर्थात्, के के प्रमाणका आधारमा लकडाउनलाई क्रमिक रूपमा हटाएर सामाजिक-आर्थिक गतिविधि सुचारु राख्ने? एउटा उदाहरण पेश गरौं है।
जापानले बहुआयामिक वस्तुपरक तथ्याङ्कलाई मिहिन विश्लेषण गरेर अवलम्बन गरेको प्रभावकारी सार्वजनिक नीतिमा सर्वसाधारण सबैले बुझ्ने गरि निम्न तीन तथ्यलाई समावेश गरिएको छः
१) दैनिक नयाँ संक्रमित बिरामीको संख्या ठाउँअनुसार तोकिएको संख्याभन्दा कम हुँदै गएमा (जस्तै टोकियोमा २० जनाभन्दा थोरै वा अन्य कम जनसंख्या भएका प्रिफेक्चरमा ५ जनाभन्दा थोरै)
२) ५०% भन्दा बढी बिरामीको संक्रमण रूटको पहिचान हुँदै गएमा।
३) पछिल्लो हप्ताभन्दा यो हप्ता बिरामीको संख्या कम हुँदै गएमा।
माथिका तीन बुँदामा उल्लेख गरिएका तथ्यहरू पुरा हुँदै गएका क्षेत्रहरूमा क्रमिक रुपले संकटकाल हटाउँदै सामाजिक-आर्थिक गतिविधि सुचारु गरिने नीतिअनुरुप जापानका जम्मा ४७ वटा प्रिफेक्चर मध्येका ३९ वटा प्रिफेक्चरमा गत हप्ताबाट संकटकाल हटाइएको छ। टोकियो, ओसाका लगायतका ठूला सहरहरूमा पनि बिरामीको संख्या प्रक्षेपण गरेअनुसार नै घट्दै गएका हुनाले संकटकाल हटाउने बारेमा यो हप्ता पुनर्विचार गरिने बताइएको छ।
यो एउटा उदाहरण मात्र हो। नेपालमा पनि हामी यस्तै सम्बन्धित सबै क्षेत्रका बहुआयामिक तथ्याङ्कको गहिरो विश्लेषणका आधारमा प्रभावकारी नीति अवलम्बन गरेर क्षेत्रगत रूपमा लकडाउनलाई क्रमशः खुकुलो पार्दै जनजीवन पुनः सकृय बनाउँदै जानुको अर्को विकल्प छैन किनकी निकट भविष्यमा नै कोरोनाभाइरस संक्रमणलाई शून्यमा झार्न असम्भव रहेको कुरा विश्वले स्वीकार गरिसकेको यथार्थबाट हामी टाढा रहन सक्दैनौं।

Tuesday, May 12, 2020

परदेशबाट फर्किने जनताको अभिभावकत्व ग्रहण गरौं

**परदेशबाट फर्किने जनताको अभिभावकत्व ग्रहण गरौं**
देश फर्किँदै गरेका जनतालाई बोर्डरमा प्रवेशनिषेध गरेर कोरोनाभाइरसबाट बचिन्छ भन्ने सोच र कार्य गैर-जिम्मेवारी, गैर-कानूनी र अव्यवहारिक भन्ने तथ्य नेपालमा निरन्तर कोरानाभाइरसका संक्रमित बढ्दै जानुले प्रमाणित गरेको छ। यस्तो अप्ठ्यारो परिस्थितिमा दुःख पाएर बाटामा बिचल्ली परेका आफ्ना जनताप्रतिको अभिभावकत्व ग्रहण नगर्ने उदाहरण नेपालबाहेकका कुनै पनि देशमा सुनिएको छैन। बोर्डरसम्म आएका आफ्ना जनतालाई देशभित्र प्रवेश गराएर प्रभावकारी क्वारेन्टाइनमा बसाउन सकिएन भने ती जनता सधैँभरि बोर्डरको ‘खुला जेलमा’ संयमित भएर बस्दैनन् र हाम्रा गाउँघर यत्रतत्र अव्यवस्थित तरिकाले पुग्ने पक्का पक्की छ। यही चाला रह्यो भने संक्रमण आकाशिएर भयावह स्थिति श्रृजना हुने डर बढ्दै छ। संसारले स्वीकारिसेकको छ, कोरोनाभाइरसको समस्या दुई चार दिनमै सकिने समस्या होइन। यसबाट हुने क्षतिलाई न्यूनीकरण गर्नका लागि संसारभरिका बेस्ट प्राक्टिसको प्रयोग गरेर प्रभावकारी व्यवस्था गर्नुको अर्को विकल्प छैन। सरोकारवालाहरू बेलैमा सचेत हौं।

Monday, May 4, 2020

लकडाउनमा खड्केको साइबर सुरक्षा

**लकडाउनमा खड्केको साइबर सुरक्षा**
विभिन्न प्रकारका वेबसाइट तथा एप्लिकेसन सफ्टवेयरको प्रयोग गरेर अहिले हामी दिनहुँ अनेकन् अनलाइन मिटिङ्ग तथा कन्फेरेन्समा सहभागी भइरहेका छौं। अनलाइन मिटिङ्गमा नै सरकारी संयन्त्रले राष्ट्रिय सुरक्षाका विषयवस्तु अथवा व्यवसायीहरुले व्यापार रणनीतिसम्बन्धी गोप्य कुरा पनि गर्दा होलान्। तर के ती अनलाइन मिटिङ्ग सफ्टवेयरले हाम्रो गोप्यता पूर्ण कायम राख्दछन् भन्ने ग्यारेन्टी छ? हामीले बोलेर वा लेखेर आदानप्रदान गरेका सूचना हामीलाई थाहा नदिइकन नेटवर्कबाट तेस्रो अपरिचित व्यक्तिले ट्याप गरिरहेको त छैन? अथवा त्यो सफ्टवेयर वा एप्लिकेसन बनाउने तथा सेवा दिने व्यक्ति वा कम्पनीले हाम्रो सबै संवाद ट्याप गरेर भण्डारण गरेर राख्ने त होइनन् र त्यो सूचना पछि हाम्रो विरुद्धमा नै प्रयोग गर्ने त होइनन्? यी यस्ता सम्भावनाका बारेमा आधिकारिक निकायका विज्ञ समितिले विशिष्ट ज्ञान तथा अत्याधुनिक प्रविधिको प्रयोग गरी त्यस्ता अनलाइन मिटिङ्ग सेवाका सफ्टवेयर तथा एप्लिकेसनले कायम गर्न सक्ने गोपनीयता र विश्वसनीयताको विस्तृत मूल्याङ्कनपश्चात स्तर निर्धारण गरी सिफारिस गरेका सफ्टवेयर मात्र प्रयोगमा ल्याउनु पर्छ। तर हाम्रो देशमा सफ्टवेयर, एप्लिकेसन तथा नेटवर्क ट्राफिकको अनुगमन तथा मिहिन विश्लेषण गरेर तिनीहरूको स्तर निर्धारण गर्नसक्ने विज्ञताले सुशोभित अधिकारसम्पन्न सूचना प्रविधि तथा साइबर सेक्युरिटीसम्बन्धी अनुसन्धान संस्था अभै अस्थित्वमा आइनसकेको हुनाले अहिले हामी लाचार भएर बजारमा जुन सुलभ रुपमा उपलब्ध छ, त्यही एप्लिकेसन अज्ञानतावश प्रयोग गर्दै आएका छौं। स्मरण रहोस् नेपालमा अहिले धेरै प्रयोगमा आएको एक एप्लिकेसनको गोपनीयता प्रमाणित नभएको हुनाले जापानका सरकारी तथा निजी क्षेत्रका व्यवसायहरूमा त्यसको प्रयोग निषेध गरिएको छ। फोटोः आफ्नै ल्याबको (बाँकी अर्को पोस्टमा)।